Aleksander Jagiellończyk (ur. 5 sierpnia 1461 w Krakowie, zm. 17 stycznia 1527) – syn Kazimierza IV Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki, od 1492 roku wielki książę litewski, od 1501 roku król Polski.
Wielki książę Litwy[]
Aleksander Jagiellończyk, czwarty syn Kazimierza Jagiellończyka i Elżbiety Habsburżanki, brat króla Jana Olbrachta, po śmierci Kazimierza Jagiellończyka od 20 lipca 1492 r. władał Wielkim Księstwem Litewskim, co równoznaczne było z zerwaniem unii personalnej pomiędzy Litwą i Koroną.
Znał język litewski, był zarazem ostatnim wielkim księciem litewskim posiadającym tę umiejętność. Książę dbał o rozwój stołecznego Wilna, jak i o sprawy ważne dla państwa. Korzystał z pomocy litewskich doradców oraz zapewnił Wielkiemu Księstwu Litewskiemu samodzielność w prowadzeniu polityki zagranicznej. Nigdy nie doszło do konfliktu między nim a jego starszym bratem na tronie polskim. W latach 1492–1494 stoczył wojnę z Wielkim Księstwem Moskiewskim, zakończoną stratą Wiaźmy i utratą kontroli nad częścią Księstw Wierchowskich. Starając się o ułożenie pokojowych stosunków Litwy z Moskwą, 18 lutego 1495 ożenił się z Heleną, córką wielkiego księcia moskiewskiego Iwana III Srogiego i Zofii Paleolog. Jednakże w 1500 r. wojska ruskie zajęły część Zadnieprza i zagroziły Smoleńskowi, rozpoczynając nową wojnę litewsko-moskiewską. 3 marca 1501 zawarł w Wilnie sojusz przeciwko Wielkiemu Księstwu Moskiewskiemu z mistrzem krajowym Inflant zakonu krzyżackiego Wolterem von Plettenbergiem. Po śmierci Jana Olbrachta, został 3 października 1501 wybrany na jego następcę przez sejm walny obradujący w Piotrkowie. Zawiadomiony przez delegację Sejmu z biskupem Boryszewskim na czele, pilnie podążył z Litwy do Krakowa po koronę polską, licząc na polskie wsparcie w wojnie z Moskwą.
Król Polski[]
12 grudnia 1501 w katedrze na Wawelu koronowany został na króla Polski przez najmłodszego syna Kazimierza Jagiellończyka i swojego brata arcybiskupa gnieźnieńskiego i prymasa Polski kardynała Fryderyka Jagiellończyka w obecności m.in. matki Elżbiety Rakuszanki. Żona Aleksandra nie została koronowana na królową Polski, czemu sprzeciwiali się biskupi, gdyż wyznawała wiarę prawosławną. Koronę uzyskał dopiero po podpisaniu dwóch aktów ustrojowych, przygotowanych przez możnowładców polskich: o zrzeczeniu się swych praw dziedzicznych do Litwy i zacieśnieniu unii polsko-litewskiej (unia mielnicka, 1501) oraz przyznaniu władzy w kraju senatowi na mocy przywileju mielnickiego, co rychło nastąpiło. Było to równoznaczne z poddaniem króla kontroli magnatów. 28 marca 1503 podpisano sześcioletni rozejm, kończący wojnę moskiewską. Na jego mocy 1/3 terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego znalazła się pod okupacją moskiewską. W 1504 roku król odwiedził Gdańsk, potwierdził jego przywileje i rozwiązał problemy sprawy handlowe. Sobiepańskiej władzy magnaterii przeciwdziałała jednakże szlachta, uchwalając na Sejmie w Radomiu w 1504 r. ustawy, zabraniające łączenia wysokich urzędów w jednym ręku i ograniczające rozdawnictwo dóbr królewskich. Sejm ten ustalił też organizację i kompetencje najwyższych urzędów państwowych. Lekkomyślne dysponowanie zasobami skarbu doprowadziło do jego opustoszenia, co uniemożliwiało odpieranie najazdów tatarskich i wołoskich. W 1505 r. na kolejnym sejmie w Radomiu doszło do odrzucenia konstytuncjii Nihil Novi za pomocą jednego głosu co jest uważane za zawracanie ze ścieżki demokracji szlacheckiej.
Wojna polsko-turecka
W 1509r. sułtan Imperium Osmańskiego Bajazyd II dokonuje najazdu na Mołdawię w celu jej podporządkowania. Hospodar mołdawski Bogdan III Jednooki przybywa na krakowski dwór prosić króla o pomoc co doprowadza do wybuchu wojny polsko-tureckiej. Po stronie korony staje brat Aleksandra władca władca Węgier, Chorwacji i Czech Władysław VII(V) Jagiellończyk. Do Mołdawii wkroczyła sto tysięczna armia turecka pod dowództwem Hadima Aliego Paszy która w bardzo szybkim tępie opanowywała ziemie Hospodarstwa i docierając pod stolicę w Jassach gdzie zostały pobitę przez wojska polsko-litewsko-mołdawskie pod dowództwem Hetmana wielkiego Koronnego Mikołaja Kamienieckiego co doprowadziło do wycofania się wojsk tureckich z Mołdawii i odzyskaniu kontroli nad krajem. Korzystając z zamieszania do wojny dołącza Wielkie Księstwo Moskiewski chcące oderwać kolejną część Litwy. Po nieudanych próbach ofensywy Imperium Osmańskie godzi się na pokój gdyż osłabienie Turcji postanowili wykorzystać Memelukowie w celu odzyskania utraconych terenów. Na mocy pokoju Jasskiego Mołdawia odzyskuje dostęp do Morza Czarnego. Podczas nieobecnośći wojsk polskich Moskwa bez większego oporu zajmowała terytoria Litwy. Po powrocie z Mołdawii rozpoczęła się Ofensywa Litewska w wyniku której udało się odzyskać większość utraconych ziem a nawet wkroczyć w głąb ziem wroga docierając prawie do Moskwy co doprowadziło Wielkiego Księcia Wasyla III do zaproponowania podpisania białego pokoju i przywrócenia statusu quo na co Polska i Litwa przystają.
Wojna polsko-krzyżacka
W 1520 po 54 latach polskiego panowania Wielki Mistrz Zakonu Krzyżackiego Albrecht Hohenzollern(siostrzeniec Aleksandra) korzystając z sojuszu z Rzeszą wypowiada Polsce wojnę w celu odzyskania Prus Królewskich i zerwania zwierzchnictwa lennego. Król uznaje to za doskonały pretekst do likwidacji zakonu jego zwycięstwa rozprawiając się raz na zawsze z kłopotliwym sąsiadem. Do wojny po stronie krzyżackiej dołącza Meklemburgia i Austria. Hetman wielki koronny Mikołaj Firlej przeprowadził koncentrację 4 tysięcy polskich wojsk zaciężnych w obozie pod Kołem. Wzmocniono polskimi załogami Gdańsk i Toruń. Czeskimi najemnikami dowodził Jan Zierotyński. Wojska polskie uderzyły przez Pomezanię, w kierunku Królewca. 1 stycznia 1520 Krzyżacy zdobyli Braniewo i obsadzili je swoją załogą. Wojska polskie obległy Kwidzyn i Pasłęk. Jednocześnie skaptowana przez Zygmunta Starego flota kaperska przeprowadziła blokadę portów krzyżackich – Królewca i Pilawy. 18 stycznia 1520 roku wojska polskie zwyciężyły w bitwie pod Pasłękiem i 16 kwietnia w bitwie pod Bartoszycami. Działania zaczepne stanęły jednak w miejscu, ponieważ wojska koronne nie posiadały artylerii oblężniczej. Sprowadzenie dział oblężniczych z Krakowa przyspieszyło zdobycie Kwidzyna (18 marca) i Pasłęka (29 kwietnia). Braniewo bezskutecznie próbowały odbić oddziały pod wodzą Janusza Świerczowskiego. Jednocześnie od południa uderzyły na państwo zakonne wojska mazowieckie, a wojska gdańskie przeprowadziły atak na Bałgę i Kłajpedę. W obronie zagrożonego zakonu stanęli wówczas legaci papieża Leona X, którzy oskarżyli Polskę o podnoszenie ręki na rycerstwo chrześcijańskie, w obliczu groźby najazdu Tatarów. Była to gra na czas Albrechta, który czekał właśnie na posiłki landsknechtów z Meklemburgii i Austrii . W lipcu 1520 r. wojska krzyżackie przeszły do kontrofensywy, uderzając na Mazowsze, pustosząc ziemię łomżyńską. 24 sierpnia 1520 Krzyżacy pokonali wojska polskie w bitwie pod Reszlem. W sierpniu 1520 r. zaatakowały Warmię i rozpoczęły oblężenie Lidzbarka Warmińskiego, którego jednak nie zdobyły. W tym samym miesiącu nadciągnęły z Niemiec posiłki krzyżackie w liczbie 1900 jazdy i 8 tysięcy piechoty pod wodzą Wolfa von Schönburga. Uderzyły one na Wielkopolskę i 14 października 1520 zdobyły Międzyrzecz wraz z tamtejszym zamkiem. Potem spaliły Skwierzynę, zajęły Tuczno, Wałcz, Lędyczek oraz Kamień Krajeński. Omijając przygotowany do obrony Człuchów, najemnicy 27 października 1520 zajęli Chojnice, które skapitulowały bez walki. Aleksander zwołał wojska do Wągrowca i wzmocnił załogi Poznania i Gdańska. 2 listopada 1520 król wraz z 40 tys. wojska wyruszył do Bydgoszczy, by osłonić przed odcięciem wojska polskie przebywające w Prusach Wschodnich. Uderzenie niemieckie zmierzało w kierunku Gdańska, gdzie też ze wschodu miały przybyć siły krzyżackie. W celu odcięcia dwóch grup wojsk i uniemożliwienia ich połączenia starosta malborski Stanisław Kościelecki zajął wszystkie przeprawy na Wiśle. Niemcy następnie zajęli zamek w Starej Kiszewie, Skarszewy, Starogard i Tczew, gdzie po naradzie ruszyli w kierunku Gdańska, który 8 listopada 1520 zaczęli nieskutecznie ostrzeliwać z Biskupiej Górki. 9 listopada 1520 do miasta przebiły się polskie posiłki pod wodzą wojewody kaliskiego Jana Zaremby. Jednak Albrechtowi zabrakło pieniędzy na opłacenie lancknechtów, którzy 10 listopada 1520 wycofali się do Oliwy, zagrożeni odsieczą Mikołaja Firleja. W tym czasie oddziały krzyżackie na prawym brzegu zajęły 9 listopada 1520 Miłomłyn i zdobyły 15 listopada 1520 po zaciętej polskiej obronie Dobre Miasto dokonując następnie rzezi mieszkańców i zaciężnych. Albrecht nie był jednak w stanie od 1 listopada zdobyć Lidzbarka Warmińskiego bronionego przez załogę pod dowództwem Jakuba Secygniowskiego, więc 16 listopada 1520 rozpoczął oblężenie Ornety, która poddała się 23 listopada 1520. 7 tys. wojska ruszyło pod dowództwem hetmana Mikołaja Firleja pod Chojnice, którego 150-osobowa krzyżacka załoga skapitulowała po otrzymaniu glejtu bezpieczeństwa. Zaciężne wojska czeskie i gdańskie obległy w tym samym czasie Tczew (28 listopada 1520) i Starogard (6 grudnia 1520). 28 listopada 1520 dowódca krzyżacki Moryc Knebel zwinął oblężenie Lidzbarka. Zaremba wyprowadził uderzenie z Gdańska na Oliwę i atakował wycofujące się wojska niemieckie w kierunku Pucka. Tam lancknechci byli nieustannie nękani atakami Kaszubów. 30 listopada mazowiecki książę Stanisław zaproponowali Krzyżakom rozejm. 19 grudnia 1520 Polacy rozpoczęli oblężenie Iławy, której jednak nie udało się opanować, udało się jednak zająć Miłakowo co spowodowało wysunięcie przez kanclerza Krzysztofa Szydłowieckiego propozycji zawarcia pokoju. Wielki mistrz spodziewając się tego postanowił podjąć ofensywę w celu doprowadzenia do lepszej sytuacji wyjściowej podczas negocjacji.Krzyżacy, po skoncentrowaniu w Braniewie 4 tys. piechoty, 600 jazdy kopijników i 400 strzelców, ruszyli w kierunku Dobrego Miasta i spalili miasto Jeziorany (bez zamku, który się obronił). W styczniu 1521 r. Krzyżacy pokonali Polaków pod murami Lubawy. Następnie Krzyżacy zajęli Nowe Miasto Lubawskie, które poddało się bez walki i uderzyli na Mazowsze w okolicach Żuromina i Mławy. Po 26 stycznia 1521 krzyżacki oddział Wilhelma von Schaumburga bezskutecznie szturmował fortyfikacje miejskie Olsztyna przygotowanego do obrony przez administratora kapitulnego Mikołaja Kopernika, który ściągnął z Elbląga do obrony 17 hakownic. 8 marca 1521 Krzyżacy próbowali zdobyć z zaskoczenia Elbląg. 27 marca 1521 gdańszczanie zdobyli po walce statek krzyżacki „Kneiphfen” z 75-osobową załogą, zaciężnymi i uzbrojeniem wśród których znajdował się Wielki Mistrz Zakonu Krzyżackiego. Co ostatecznie doprowadziło do klęski zakonu i rezygnacji Albrechta ze stanowiska. Mimo sprzeciwu papieża król decyduję się na sekularyzacje państwa zakonnego i utworzenia księstwa Prus które nadał swemu bratu Zygmuntowi. Ponadto do Polski zostają przyłączone Prusy Górne i Mazury. Po nadto zakupił od Brandenburgii zachodnią część Nowej Marchii.
Wojna węgiersko-turecka i śmierć króla
W 1525 po krótkim czasie od ostatniego konfliktu i Imperium Osmańskim Król Węgier, Chorwacki i Czech Ludwik II(I) zmuszony jest bronić swoje państwo przed narzuceniem tureckiego zwierzchnictwa. Jako że król Polski i Litwy jest bliskim krewnym a Węgry 11 lat temu pomogły odzyskać Mołdawii terytoria Aleksander decyduje się pomóc swemu bratankowi jednocześnie starając się poprawić nadszarpnięte z kościołem stosunki. Do pierwszego starcia doszło pod Szabatką(30.11.1525) które zakończyło się klęską sił węgierskich. W między czasie na Mazowszu umiera bezpotomnie Książe Janusz III i jego księstwo zostaje włączone do Korony. Kolejne starcia miało miejsce pod Kecskemet(17.01.1527) zakończone zwycięstwem sił węgiersko polskich jednakże zostało opłacone ono śmiercią króla Aleksandra a władze po nim objął jego syn Henryk IV.
