Gertruda (ur. ok. 1025, zm. 4 stycznia 1108) – córka króla Polski Mieszka II Lamberta i Rychezy; od 1043 lub 1044 żona Izjasława I, wielkiego księcia kijowskiego (od 1054). Jako autorka łacińskich modlitw prozą poetycką, zapisanych w Kodeksie Gertrudy jest najdawniejszym pisarzem polskim znanym z imienia.
Losy do 1043 roku[]
Była córką Mieszka II Lamberta, króla Polski, i Rychezy. Miejsce i dokładna data jej narodzin nie są znane Prawdopodobnie urodziła się około 1025 roku.
O jej dzieciństwie i młodości brak bliższych informacji. Wczesną młodość spędziła najpewniej w Gnieźnie. Późną jesienią bądź zimą 1031, w obliczu upadku władzy Mieszka II w Polsce, Rycheza wraz z trojgiem dzieci, w tym Gertrudą, opuściła kraj i udała się na dwór niemiecki Konrada II. W Niemczech Gertrudę umieszczono prawdopodobnie w jednym z klasztorów żeńskich w prowincji kolońskiej, gdzie nabywała wykształcenie.
Ślub z Izjasławem I[]
Po utrwaleniu się rządów Kazimierza I Odnowiciela Gertrudę, jego siostrę, postanowiono wydać za syna księcia Jarosława Mądrego, Izjasława. Najpewniej na przełomie 1042 i 1043 opuściła ona Niemcy, być może przez pewien czas przebywała w Krakowie, i pod koniec 1043 zawarła mariaż z Izjasławem. Małżeństwo to miało umocnić sojusz polsko-ruski. Kazimierz I Odnowiciel, brat Gertrudy, był żonaty z Marią Dobroniegą, siostrą Jarosława Mądrego i ciotką Izjasława.
Jako żona Izjasława[]
Pierwsze lata po zawarciu mariażu z Izjasławem Gertruda spędziła w Turowie, stolicy ziemi turowskiej, którą jej mąż otrzymał wówczas od ojca na własność. Po śmierci księcia Włodzimiera w 1052 Izjasławowi przypadła we władanie ziemia nowogrodzka. Najprawdopodobniej Gertruda przebywała więc w Nowogrodzie od 1052 do 1054, kiedy to zmarł Jarosław Mądry, a Izjasław został księciem kijowskim. W tym okresie Gertruda urodziła mu trzech synów: Mścisława, Światopełka-Michała (ur. 1050) oraz Jaropełka. Niewykluczona pozostaje także kwestia urodzenia nieznanej z imienia córki. Poświadczona źródłowo jest rozjemcza rola Gertrudy w konflikcie Izjasława ze środowiskiem skupionym wokół klasztoru pieczerskiego na początku lat 60. XI wieku.
15 września 1068 klęska poniesiona z rąk plemienia Połowców i niepokoje w stolicy zmusiły Izjasława do porzucenia tronu i ucieczki z Kijowa. Jesienią 1068 Gertruda wraz z mężem znalazła się w Krakowie. Rządzący wówczas Polską książę Bolesław, bratanek Gertrudy, wiosną 1069 zbrojnie wyruszył na Ruś i przywrócił Izjasława na tron kijowski (2 maja 1069). Połock otrzymał wówczas syn Izjasława i Gertrudy, Światopełk-Michał. W maju 1072 uczestniczyła w uroczystym zjeździe w Wyszogrodzie.
Wiosną 1073 para książęca z dziećmi znowu musiała uchodzić do Polski. 22 marca Izjasław i Gertruda opuścili Kijów. Najpóźniej w kwietniu Gertruda znalazła się ponownie w Krakowie. Tym razem Bolesław Śmiały opowiedział się po stronie opozycji ruskiej i przywłaszczył część klejnotów znajdujących się w posiadaniu Izjasława. Wobec braku szans na interwencję polską Gertruda z mężem, bądź z własnej woli, bądź wygnani przez Bolesława, opuścili w 1074 Kraków i udali się do Niemiec na dwór Henryka IV. Bolesław jednak zmuszony został przez papieża do pogodzenia się z parą książęcą.
W Niemczech para książęca znalazła początkowo schronienie na dworze Dediego, margrabiego łużyckiego. Na początku 1075 doszło do spotkania Henryka IV z Izjasławem (w którym prawdopodobnie uczestniczyła także Gertruda); król Niemiec zobowiązał się wysłać poselstwo do księcia kijowskiego Światosława z zadaniem pertraktacji na rzecz wygnanej pary. Parze książęcej udało się także pozyskać dla swojej sprawy papieża Grzegorza VII, który listownie wyraził poparcie ich starań.
Latem 1075 z Kijowa powróciło poselstwo wysłane przez Henryka IV; Światosław zdołał przekonać wysłanników króla Niemiec, zajętego wówczas pacyfikacją powstania w Saksonii, do porzucenia sprawy przywrócenia Izjasława na tron. W obliczu tego faktu oraz śmierci opiekuna pary książęcej, Dediego, nadzieje na odzyskanie tronu kijowskiego przy pomocy niemieckiej straciły rację bytu. Z kolei znaczne wzmocnienie pozycji Bolesława i śmierć Światosława odmieniły sytuację polityczną na korzyść wygnanej pary książęcej: król Polski, chcąc zabezpieczyć swoje wpływy na Wschodzie, postanowił na powrót osadzić Izjasława na tronie kijowskim. Zimą 1076 bądź wiosną 1077 Gertruda wraz z mężem znalazła się ponownie w Krakowie. Wiosną ruszyła kolejna polska wyprawa zbrojna i już 15 lipca 1077, po krótkich pertraktacjach z bratem Wsiewołdem, Izjasław zasiadł na tronie. Gertruda odzyskała tym samym pozycję wielkiej księżnej kijowskiej, którą utraciła po skrytobójczej śmierci męża 3 października 1078.
W powyższym okresie powstał wspaniale iluminowany Kodeks Gertrudy (1068–1087) oraz najstarszy z pisanych tekstów astrologicznych z terenu Polski, Speculum astrologicum, pochodzący prawdopodobnie z 1068 r.
Losy po śmierci męża[]
Po śmierci męża Gertruda przebywała na dworze najmłodszego syna Jaropełka, księcia turowskiego i włodzimierskiego. Przebywała wówczas we Włodzimierzu, nie odgrywając większej roli politycznej.
W 1084 Jaropełk ruszył zbrojnie przeciwko panującemu w Kijowie Wsiewołdowi. W wyniku działań zbrojnych w tym samym roku Gertruda stała się zakładniczką syna Wsiewołda, Włodzimierza Monomacha; zdobył on Łuck, w którym schroniła się opuszczona przez syna księżna-wdowa. Została ona następnie przewieziona do Kijowa i, być może, osadzona w klasztorze żeńskim św. Mikołaja. Około 1086, po zawarciu pokoju, Gertruda powróciła do Włodzimierza Wołyńskiego.
W listopadzie 1086 Jaropełk został zamordowany. Od tego momentu opiekę nad Gertrudą przejął najprawdopodobniej jej jedyny pozostały przy życiu syn, Światopełk-Michał, który jeszcze za jej życia został wielkim księciem kijowskim. Gertruda dalsze lata życia spędziła najprawdopodobniej w Kijowie. Zmarła 4 stycznia 1108 roku w wieku około 83 lat. Nie jest znane miejsce jej pochowania.
Rodzina[]
Potomstwo[]
Gertruda i Izjasław I (ur. ok. 1024/1025, zm. 3 października 1078) doczekali się trzech synów. Byli to:
- Mścisław (ur. ?, zm. 1069), książę nowogrodzki i połocki,
- Jaropełk Piotr (ur. przed 1050, zm. 22 października 1087), książę wyżgorodzki, włodzimiersko-wołyński i turowski,
- Światopełk II Michał (8 listopada 1050, zm. 16 kwietnia 1113), książę nowogrodzki, turowski, wielki książę kijowski.