Mitologia bałtyjska (z języka litewskiego Baltai mitologija; z języka łotewskiego mitoloģija Baltijska; z języka łotewskiego mütoloogia Baltiysk; z języka staropruskiego Prusai wyeia) - wierzenia politeistyczne i henoteistyczne indoeuropejskiej grupy etnicznej - Bałtów pokrewne mitologii słowiańskiej, a także - pod pewnymi względami - germańskiej. W czasach późniejszym zastąpione przez chrześcijaństwo.
Charakterystyka[]
„
(....) Ci niegodziwcy za nic mają bogów naszych. Stąpają po ziemi a boga nie widzą.
Wiatr ich nozdrza nakarmia, woda gasi pragnienie – oni odwracają oczy. Przeklinają
kamienie i świętość ognia, złoczyńcy. Za nimi tylko martwota i pustać.
Myśmy ze światem, w świecie i dla świata. Żyjemy, bo żyją drzewa, ptaki i zwierzęta.
Żyjemy jak chcą tego bogowie. Nie boimy się śmierci. Nie lękamy się przeistoczenia. Ich zaś
religia to śmiertelne drżenie. Zabity bóg obwieszony na drewnianych deskach – ku niemu
wznoszą modły. Mówią, że zmartwychwstał, a przecież do końca się nie umiera. Może być
tylko wesele i uczta w głębi ziemi. Tam wszystkie pokolenia czekają uspokojone na zastępy
nowych gości. Gdzież może być radośniej, przytulniej i cieplej.
Do czego ich prowadzi ukrzyżowane bożyszcze? Oto odpowiedź: chcą żyć jak zawsze, jak
przedtem, nie znając swobody, kierowani głosem obmierzłych kapłanów, poddani ich woli i
zachciankom. Stada wilków z kłami pożądającymi danin – czy musimy swe losy powierzać
niewoli świętokradców? Każdy z nas może być wodzem i kapłanem – kapłanem i wodzem.
Nasze wiece, to nasza mądrość, nasi bogowie są wśród nas. Wszędzie możemy składać ofiary,
wszędzie szukać znaków. — List Wielkiego Księcia Giedymina do Papieża
”
Bałtowie wierzyli podobnie, jak Germanie i Słowianie, że wszechświat składa się z trzech sfer: świata bogów, świata ludzi i świata zmarłych, które nałożone na siebie tworzą drzewo kosmogoniczne. W wierzeniach ludów bałtyjskich można wyróżnić sferę Sacrum i Profanum. Sferę Sacrum reprezentuje ojciec-niebo Deiwas i jest ona tożsama z światem duchowym, niebem, gwiazdami, planetami i innymi ciałami niebieskimi. Nie wszyscy bogowie przebywają w
sferze Sacrum, ale wszystkie z niej pochodzą. Profanum zaś reprezentuje matka-ziemia i żona Deiwasa - Žemyna. Sfera tożsamiona jest zaś z materialnościom i światem ludźmi. Świat zmarłych, demony i duchy przodków stanowią sferę przejściową między sacrum, a profanum i podlegają bogowi Andajowi. Budowa świata i jego stworzenie nie odgrywało większej roli w mitologii bałtyjskiej, co odróżnia ją od wiary słowiańskiej i germańskiej. W kronice Hieronima Kijowskiego wzmiankowano jedynie, że "na początku było tylko wielkie wszechmorze, a nad nim tylko wszechniebo. Po wszechmorzu płynął ich dobry bożyc [tożsamy z Diewasem],zaś w głębinach wód żył se diabeł [tożsamy z Andajem] co postać nura przyjął i stąd w ptaku tym nadprzyrodzone dziwy widzą [poganie]. A Nur ten zaś dał piasek bożicowi, a ten go rzucił szpecząc czary i z niego powstała ziemia na której żyją ludzie, zaś bożić odszedł do nieba, acz diabeł w wodach po wieki ma żyć." Bałtyjczycy wyobrażali sobie bogów na podobieństwo ludzi, jak inne kultury świata starożytnego, jednak największą rolę w ich religii odgrywały opowieści o bohaterach i ich heroicznych czynach oraz demony i wszelkiej maści inne istoty nadprzyrodzone, u których chcieli wyjednać sobie przychylność. Hieronim Kijowski opisał interesujące zwyczaje Jaćwingów:
„
U Jaćwingów guseł nie mniej też i co nie miara. Wieśniacy z ich ludu najgłupsi takie śmieszne mają zabobony, że wstawszy rankiem zwyczaj mają taki, by przenigdy nogą lewą wstawać, gdyż złowrogą wróżbę i nieszczęście pewne. Stąd każdy Jaćwing niskiego pochodzenia tylko prawą nogą wstaje, a ten kto nakazowi durnemu się nie podporządkowuje - o zmiłujcie się niebiosa! - ma zawisnąć, aby nieszczęście czasem całej wioski nie spotkało, wszak czasem majątku swego części, osoba musi się zrzec na dobra wspólnoty, by tego absurdalnego grzechu się wyzbyć. W południe na Jaćwieży dziwy takie się dzieją, jak nie u Słowian czy Etiopów nawet. Mąż bowiem, gdy słońce jest w zenicie, zwołuje swój harem nad rzeką i wierzcie mi lub nie wierni Boga, że każe im się paść, jak bydło jakieś, by pokazać swym nałożnicom, że są dla nich zwierzęciem do zaspokojenia rozkoszy.
”
Poczet Bogów[]
Deiwas - Najwyższe bóstwo mitologii Bałtów czczone przez wszystkie ludy bałtyjskie. Bóg posiadał trzy alter ego reprezentujące jego poszczególne aspekty:
Diveriks (-*div, dievs ["bóg, niebo, światło"]; -*riks, riksens ["Stary, Staruszek"]; dosł. ["Stary Bóg"] - ucieleśnienie Deiwasa kosmogonicznego i praojca pozostałych bóstw. W tej postaci bóg Deiwas stworzył świat i bogów. Jego odpowiednikiem w mitologii słowiańskiej jest Rod, zaś w mitologii germańskiej - Ymir.
Ukkaprimas (proto-koptt. -*ukyuoo[1] = pru. -*ukkje ["Najwyższy"]; -*piritis ["Zwycieńsca, Najpierwszy] ; dosł. ["Najwyższy Zwycieńsca"] - Ucieleśnienie Deiwasa, jako władcę bogów i innych istot żywych. Naczelny objawia się jako wzór dobrego władcy, który jest wzorem dla władyków ziemskich. Jego nazwa odnosi się do mitologicznego zwycieństwa Deiwasa nad Andajem przez co ten pierwszy, a nie drugi stał się najwyższych władcom świata.
Pergrubrius (-*pirieg ["Gruby, Syty, Najedzony"]; -*birias ["Pan, Kungis"]; dosł. ["Pan Sytości"] - trzecie wcielenie Deiwasa, jako uosobienie nie tylko ojca-nieba, ale także uwodzicielskiego bożka posiadającego liczne potomstwo z ziemskimi dziewczynami, które - gdy dorosło - stawało się bohaterami Bałtów. Zgodnie z wierzeniami antyku, Pergrubis - po wygranej walce z Andajem - odbywa stosunek płciowy z Matką-Ziemią (Zemyną) i rozpoczyna w ten sposób wiosnę (nowy cykl roczny). W folklorze litewskim i łotewskim zachowały się przesłanki, że bóstwo od czasu do czasu zstępowało z nieba na ziemie i pod postaciom schorowanego, zmęczonego, a niekiedy też wygłodniałego wędrowca prosiło o schronienie zwykłych śmiertelników. Ci którzy nie uszanowali prawa gościnności i odmówili udzielenia pomocy, zostawali zmienieni w zwierzęta, zaś ci którzy ugościli zamaskowanego Pergrubisa zyskiwali bogactwo i szczęście.
Žemyna - Bogini Matka-Ziemia czczona przez wszystkie ludy bałtyjskie na równi z Deiwasem. Ona także posiadała trzy wcielenia.